جستار

 تغییرات بنیادین در فضای زندگی که بخش مهمی از آن "فضای تجارت" محسوب می شود می تواند همه فرایند های تجاری را تحت الشعاع خود قرار دهد. به نظر می رسد با ظهور جهان مجازی در کنار جهان واقعی با دو فضایی شدن "فضای تجارت" و تبدیل شدن تولیدات و بازرگانی فیزیکی تجاری به تولیدات و بازرگانی فیزیکی- مجازی تجاری مواجه هستیم. این تغییر و دو فضایی شدن محیط زندگی و تجارت ، ناگزیر مدل و پارادایم جدیدی را ضرورت می بخشد که می توان در پرتو آن ، فهم ، تحلیل و سیاست گذاری متناسب تولید شود.

تمام فرایند های تجاری اعم از ابعاد حرفه های مربوط به خود تجارت تا عناصر مربوط به قوانین و مقررات ، استاندارد ها و اخلاق تجاری و حرفه ای تحت تاثیر ایت تحول پارادایمی می باشد. باید توجه داشت که با توسعه صنعت جهانی ارتباطات و مثلا ظهور بش از دو نیم میلیارد موبایل در جامعه جهانی ، جهانی شدن دیگر یک " روند " محسوب نمی شود بلکه جهانی شدن یک " شرایط جدیدی " است که در آن زندگی می کنیم.

پارادایم دو جهانی شدن ها و دو فضایی شدن جهانی برای اولین بار در کتاب" ماه علوم اجتماعی" طرح شد( عاملی،1382الف) و تلاش شد که با ارائه تصویری پارادایمیکال تغییر در واقعیت های جهان امروز که منجر به ظهور " واقعیت مجازی" در کنار "واقعیت فیزیکی" و یا به عبارتی "دو واقعیتی شدن جهان" شده است، ارائه شود. با فاصله کوتاهی در مهر ماه سال 82 ، مطلبی تحت عنوان " دو جهانی شدن ها و جامعه جهانی اضطراب" در فصلنامه علوم اجتماعی به چاپ رسید (عاملی ،1382 ب) که به نوعی به آسیب شناسی توجه داشت که در بستر فضای دو جهانی شده ، آسیب های جدید را مورد بررسی قرار می داد . در موارد بعدی ، تکنولوزی هم زمان ارتباطات به عنوان زیر ساخت به وجود آمدن جهان جدید و ارتباط آن با دو فضایی شدن فرهنگ ( عاملی ، 1383 ، الف ) به عنوان فضایی که کل مسیر زندگی در آن شکل می گیرد مورد بررسی قرار گرفت. این نگاه پارادایمی در قالب دو فضایی شدن کار و عمل اجتماعی در یک ساخت اجتماعی جدید یعنی شهر ، با تاکید بر ظهور شهر های مجازی در کنار شهر های واقعی نیز مورد بررسی قرار گرفت( عاملی ، 1384 الف ).

در دو کارگاه آینده اندیشی که در موسسه عالی آموزش و پرورش مدیریت و برنامه ریزی ، سازمان برنامه برگزار شد ، به موضوع هویت انسان و تغییر در بافت هویت در جهان دو فضایی شده جدید به عنوان یک تغییر در هندسه هویت و به وجود آمدن هویت های هم زمان ( عاملی ، 1383 ب ) توجه شد و روند های معکوس فرهنگ در جهان دو فضایی شده در مقایسه با روند های فرهنگ در جهان تک فضایی مورد توجه قرار گرفت ( عاملی ، 1384 ب ). موضوع دین اعم از هویت دینی و بیان ارزش های دینی و همچنین عمل دینی در محیط های دینی دو فضایی شده نیز در چهارچوب نگاه پارادایمی دو جهانی شدن ها مورد توجه قرار گرفت.در همایش بین المللی دین و رسانه هم ، مفهوم " دین مجازی و دو فضایی شدن محیط دینی " بررسی شد ( عاملی ، 1384 ج ). در همین روند با نگاهی به دو جهانی شدن ها و دو فضایی شدن های روند های اجتماعی ، مهاجرت نیز در سه قلمرو  مهاجرت فیزیکی ( واقعی ) ، مهاجرات مجازی و مهاجرت واقعی – مجازی مورد بررسی قرار گرفت.   

همچنین در کنفرانس دیگری که در دانشگاه پتسدام آلمان برگزار گردید ، با رویکرد دو جهانی شدن ها به رابطه دولت ، مکان ، مردم و تعلق ملی توجه شد ( عاملی ،b  2004 ).

در این جا می توان گفت که پیوند زدن امر سیاسی در نظام قدرت مثل استثنا گرایی امریکایی در بستر دو جهانی شدن ها ، در کنفرانس سیاست های خارجی رسانه ای امریکا ، بخش دیگری از آزمون های نظری و میدانی پارادایم دو جهانی شدن ها و یا دو فضایی شدن جهانی بوده است.

مفهوم زمان کامل

شاید مهمترین رکن در روند های تولید ، توزیع و مصرف اقتصادی مسئله زمان و ارزش اقتثصادی ، زمان باشد. در واقع کانونی ترین پیوند جهانی شدن و اقتصاد ، باز تولید مفهوم زمان و مکان است. ارزش اقتصادی زمان مرتبط است با ارزش های اقتصادی زندگی . زمان کامل ریشه در این معنا دارد که همه استفاده ها از " زمان قابل استفاده "، لزوما استفاده مفید نیست. در بستر مفهوم زمان کامل ، با رویکرد استفاده بهینه از زمان و کاهش خسارت های اقتصادی به عنوان متغیر قابل اندازه گیری در اقتصاد رفاه به زمان کامل برای انجام یک واحد کار اقتصادی توجه می شود. ( کروگر و همکاران، 3: 2001 ) . از نظر کاراگون ( 45: 2001 ) "مفهوم زمان "  کامل برای یک  " دادخواهی مدنی " ارزش زمان از دست رفته است که به نوعی به آسیب های ناشی از غفلت های دیگران توجه می کند. نکته دقیقی را که جیمز راجرز (1955) در محاسبه" زمان کامل " بدان توجه می کند ،" عوامل آشکار و پنهان " مرگ زمان یا تخریب زمان است. می توان گفت" کدهای غیر اخلاقی " به عنوان متغیر های" مرگ زمان " در یک عمل حرفه ای محسوب می شوند. کاهش ارزش اقتصادی زمان بر مبنای خسارت ها و تخریب های فردی ارزیابی می شود. پیچیدگی های عمل اقتصادی و عدم برخورداری آن از یک سازمان و سامان بهینه اخلاقی ، و چند فضایی شدن عمل اقتصادی ، قلمرو" مرگ زمان " را توسعه می بخشد و در صورتی که" اخلاق حرفه ای " در قالب کد های رفتار اجتماعی به صورت یک اصل فراگیر در کار اقتصادی جریان پیدا نکند  ، با " خستگی اجتماعی " گسترده مواجه خواهیم شد و اضطراب ناشی از اضطراب اقتصادی همه عرصه های اجتماعی را در برمی گیرد.

دو روش متفاوت برای محاسبه زمان کامل انجام کار توسط یک فرد و یا یک جمع وجود دارد. در روش اول به زمان از دست رفته توجه می شود که محاسبه آن مشکل است و در روش دوم به زمان اختصاص یافته برای انجام کار توجه می شود ( کاراگون ، 2001:37  ) و در واقع زمان کامل یک کار ، فقط زمانی است که کار در آن زمان تولید شده است.

مفهوم و قلمرو های اخلاق حرفه ای

اگر چه اخلاق حرفه ای در ظرف سکولار طرح می شود ولی واقعیت این است که اخلاق حرفه ای به نوعی بازگشت فضاهای حرفه به دین را منعکس می کند.در این جا اخلاق به عنوان یک مجموعه کد های رفتاری و تعاملی که نظام رفتار را به صورت دلپذیر و مبتنی بر احترام انسانی قاعده مند می سازد طرح می شود. به دلیل پیچیده شدن کار در جهان جدید ، موضوع اخلاق حرفه ای در کانون مرکزی کار حرفه ای قرار گرفته است. اخلاق به عنوان یک اخلاق نسبی وارد حوزه های حرفه ای شده که متناسب با حرفه ها و همچنین متناسب با فرهنگ و ارزش های فرهنگی جوامع شکل گرفت. با توسعه گسترده ارتباطات انسانی و جهانی شدن فضاهای حرفه ای  و به عبارتی با ظهور " کار حرفه ای در فضای جهانی شده " مهمترین چالش اخلاق حرفه ای خصوصا در حوزه تجارت و رسانه ، خروج اخلاق حرفه ای از" قلمرو های خاص و بومی " به " قلمروهای جهانی و عام " است.

باید توجه داشت که اخلاق از یک مجموعه اصول و ضوابطی تشکیل می شود که دو لایه جدی در آن قابل تمایز است. قالب اول مربوط به شکل ، اصول و ضوابط اخلاقی است و قالب دوم توجه به " روح عمل اخلاقی " و یا دخالت عنصر  " معنا " در عمل اخلاقی می باشد. در بخش اول می توان از کد های اخلاقی صحبت کرد ؛ ولی در بخش دوم امری است که به سادگی تعریف آن امکان پذیر نیست و بیشتر قابل بیان با " ایده آل های اخلاقی " است نه لزوما با " کد های اخلاقی " . 

کلیفورد کریسشین (2005) در حوزه اخلاق رسانه ای این سوال را طرح کرده است که چگونه می توانیم مدلی چند فرهنگی ، فضای فراگیری که تفاوت بین زن و مرد نگذارد در قلمرو اخلاق رسانه ای به وجود بیاوریم. تا دهه هفتاد ، اکثر کد های اخلاقی ناظر بر اعتبار حرفه ای ، جامعه مهندسین بود و خیلی به ابعاد اخلاقی حمایت از مردم در حرفه مهندسی توجه نمی کرد. ولی مفاهیمی مثل توجه به امور زیستی وارد کدهای اخلاقی جامعه مهندسی شد. تعامل و پیوند میان مهندسین و فیلسوفان اجتماعی در دهه هشتاد باعث توسعه ریشه دارتری در اخلاق مهندسی شد. کار های مشترک " مارتین و شینزینگر " ( 1983) تحت عنوان اخلاق مهندسی و با تحقیق " هریس و رابینز " که هر دو مهندس بودند ، به همراه " پریکارت " ( 1995) که وی نیز فیلسوف بود ، با عنوان  " اخلاق های مهندسی ، مفاهیم و موارد " مثال های خوبی در این تلفیق و ترکیبی علوم انسانی و مهندسی است.

آلمان هم با بنیه فلسفی قوی در دهه هفتاد شاهد کنفرانس هایی در خصوص پیامد های تکنولوژی بر جامعه و محیط زیست بود و این حساسیت فراگیر در خصوص کاهش تخریب محیط زیست در جامعه مهندسی آلمان شکل گرفت ( میچام ، 1994) . فرانسه نمونه دیگری از توجه به اخلاق حرفه ای در جامعه مهندسین آن است که اگر چه در قالب جامعه مهندسین فرانسه شکل نگرفته است ، ولی در قالب متفاوت " فارغ التحصیلان مهندسی " و " اتحادیه اجتماعی مهندسان کاتولیک فرانسه " ، موضوع اخلاق حرفه ای را دنبال کرده است.در این روند در دهه چهل قرن بیستم یعنی دوره آرامش بین دو جنگ با تاکید بر " وظیفه شناسی " به عنوان یک کد اخلاقی ، بر الزامات اخلاقی تاکید کردند.( دیدیر ، 1999) .

اخلاق کامپیوتری:

 به وجود آمدن و گسترش فضای کامپیوتری ، عرصه و فضای خاصی را برای اخلاق حرفه ای تولید کرده است که از آن تعبیر به اخلاق رایانه می شود. اخلاق کامپیوتری می تواند به تحلیل طبیعت و تاثیر اجتماعی تکنولوژی رایانه و قواعد متناظر بر آن  بپردازد و همچنین توجیه سیاست های استفاده اخلاقی را این تکنولوژی ، اتلاق می شود ( مور ، 1385).

1. انعطاف منطقی: کامپیوتر ها به یک نگاه منطقی از رفتار برخوردار هستند که می توانند تولید اطلاعات خود را در اشکال و قالب های مختلف بریزند و از این طریق ، مجموعه فعالیت های جهان واقعی را در شکل ورودی ها و خروجی ها ی اطلاعاتی برنامه ریزی نمایند ( مور ، 1985 ).

2. سرعت: سرعت و سادگی انتقال ، حجم بزرگی از اطلاعات امکان افزایش ریسک رفتار  " غیر ارادی " و در مواقعی " غیر قابل کنترل " را بالا می برد.

3. ذخیر ه سازی حجم بزرگی از اطلاعات : ذخیر ه سازی داده های زندگی در شکل دیجیتالی ، عرصه گسترده ای از تجربه های انباشته شده و استفاده از کل ظرفیت کار و تجارت را فراهم می سازد.

4. ابهام هویتی: در فضای اینترنتی امکان معرفی هویت متفاوت و یا اساسا " گمنامی هویتی " وجود دارد.

اخلاق تجاری:

موضوع اخلاق ، تجارت و اقتصاد ، موضوع مطالعات زیادی بوده است ( پیتلیس ، 2002 و روشتون ، 2002) . " اخلاق پول " و انگیزه های تجارت و رابطه ای که با تجارت سالم و فاسد برقرار می کند نیز موضوع مطالعه میدانی در سوئد بوده است که توسط " باداموسی " و " زوبرت " ( 2005 ) انجام گرفته است.ابعاد معرفت شناسانه توسعه پایدار در پیوند با انتخاب های اخلاقی نیز ابعادی از اخلاق تجاری را در درون سازمان های تجاری و پیوند آن ها را با بخش دولتی و همچنین ارتباط آن ها با مشتری مورد توجه قرار گرفته است ( فرگوس و رونی ، 2005 ).

اخلاق تجاری شکلی از اخلاق عملی است که به مطالعه نقش اصول اخلاقی در درون بستر تجاری می پردازد. اخلاق تجاری هم به عنوان یک اصول هنجاری و هم به عنوان یک مجموعه اصول توصیفی مورد توجه قرار می گیرد. موضوع اخلاق تجاری به صورت قابل توجهی در دهه 1980 و 1990 از طریق شرکت های بزرگ و داخل آکادمیا مورد بحث قرار گرفت. یکی از بعد های اخلاق تجارت مربوط به اخلاق بازاریابی است. اخلاق بازار یابی به روایی آگهی های تبلیغاتی وپرهیز از اغوای مخاطب است. اخلاق تولید نیز بخش مهم دیگری از اخلاق تجارت است که به کیفیت کالا و ایجاد اطمینان به " جلوگیری از ضرر آفرینی تولید " متوجه است.

اخلاق جهانی:

" دارلین راس افت " (2004) ، اخلاق جهانی را در روابط سازمان های چند ملیتی مورد مطالعه قرار داده است. وی به الزامات اخلاقی فضاهای مشارکتی به عنوان بستر مطالعه خود توجه کرده است. " شدیش ، نیومن ، شیرر و وای " (1995:1) اساسا معتقدند حرفه های مختلف از یک مجموعه عناصری تشکیل می شوند که یکی از رکنی ترین ارکان کار حرفه ای مرتبط با کد های اخلاقی یا استاندارد های حرفه ای هستند که امکان ادامه کار را فراهم می آورند ( به نقل از راس افت ، 350: 2004 ).

راس افت (2004) در مطالعه کد های اخلاقی در شرکت های چند ملیتی بر 8 نوع ارزیابی تاکید می کند:

1) شایستگی . 2) یکپارچگی . 3) ارزیابی تهدید ها . 4) فریب و رشوه در داخل سازمان . 5) احترام به مرد و زن . 6) رضایت نامه . 7) محرمانه و بی نام بودن . 8) مسوولیت اجتماعی.

در عین حال می توان گفت وجه اشتراک همه کدهای اخلاقی در قلمرو کارهای حرفه ای ، اعتماد به نفس ، یکپارچگی و اعتماد به مردم است.

موسسه های زیادی هستند که به عنوان مرجع ارزیابی کیفی استانداردهای تولید و کار اقتصادی و ارائه کد های تولید و در کنار آن کدهای اخلاقی تولید تلاش می کنند. به عنوان مثال " جامعه ارزیابی کانادا " و " آکادمی توسعه منابع انسانی " ، موسساتی هستند که هدف آن ها توسعه انسانی بر اساس متغیر ها و منافع حرفه ای طراحی شده است.

نتیجه گیری:

از آن چه که گفته شد ، رابطه بین دو فضایی شدن جهان ، اخلاق حرفه ای و بهینه شدن اقتصاد زمان بیان گردید.در واقع فضای مجازی با تفاوت جدی در بستر زمان و مکان مجازی از جهان فیزیکی متمایز می شود. ظرفیت های ساختاری فضای مجازی خصوصا "پر سرعت بودن زمان " و "منعطف بودن مکان" در فضای مجازی موجب افزایش ارزش زمان و سرعت گرفتن فرایند کار و اساسا تغییر در نظام تولید ( فلوری ، 2007 ) شده است.اگر چه اخلاق حرفه ای در فضای حضوری و زندگی فیزیکی نیز یک ضرورت گریز ناپذیر است و بدون همه  ارزش زمان می تواند تبدیل به بی ارزش زمان و کار شود ، ولی اخلاق حرفه ای در فضای مجازی ضرورت بیشتری پیدا می کند.

به نظر می رسد  هر دو جنبه اخلاق حرفه ای ، نیازمند تعریف می باشد. اخلاق حرفه ای عام ، کدهای اخلاقی است که همه حرفه های و همه اقشار جامعه قطع نظر از تفاوت های قومی ، جنسی ، سنی و شغلی باید ملتزم به آن شوند.

همچنین کد های اخلاقی خاص نیز مربوط به تفاوت در حرفه ها و تفاوت در فرهنگ هاست. به عنوان  مثال حرفه های رسانه ای از کد های اخلاقی خاص در حوزه  " بازنمایی واقعیت های اجتماعی " برخوردارند که لزوما چنین کدهای اخلاقی در حرفه های مهندسی نیاز نیست. به طور حتم التزام به کد های اخلاقی در ساختارموثر مجازی ، بر کیفیت و کمیت " کار موثر " و " زمان کامل کار " تاثیر فراگیری خواهد داشت.

  « منابع »

- عاملی ، س.ر.(1382 الف) دو جهانی شدن ها و آینده جهان ، خرداد 1382 ، کتاب ماه علوم اجتماعی ، شماره 18.

- عاملی ، س.ر.( 1382 ب) دو جهانی شدن ها و جامعه جهانی اضطراب ، مهر ماه 1382 ، نامه علوم اجتماعی ، شماره 21 ، دانشگاه تهران.

- عاملی ، س.ر.(1383الف) تکنولوژی همزمان ارتباطات و دوفضایی شده فرهنگ ، مرداد 1383 ، فصلنامه دیدگاه، شماره 1.

- عاملی ، س.ر.(1383ب) دو جهانی شدن ها و آینده هویت های همزمان ، مجموعه مقالات و سخنرانی های نخستین کارگاه آینده اندیشی ، به کوشش علی پایا و حسین راغفر ، ص 172-157 ، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی.

- عاملی ، س.ر.(1384الف) دو فضایی شدن شهر : شهر مجازی ضرورت بنیادین برای کلان شهر های ایران ، بهار و تابستان 1384 ، فصلنامه انجمن فرهنگ و ارتباطات ، شماره 2و3 ، ص 134-117

 - کتاب رسانه ها ، ارتباطات ، فرهنگ ، از جیمز لال ، مجید نکو دوست